Περιβαλλοντικοί Κίνδυνοι: Κανονιστικές ρυθμίσεις και πολυεπίπεδη διακυβέρνηση

Σκοποί του μαθήματος

-          Η κατανόηση του κανονιστικού πλαισίου, των πολιτικών και των εργαλείων αντιμετώπισης των τεχνολογικών-περιβαλλοντικών κινδύνων.

-          Η εξοικείωση των φοιτητών/τριών με τις σύγχρονες έννοιες-κλειδιά όπως η εκτίμηση του κινδύνου (risk assessment)  και η διαχείριση του κινδύνου (risk management) στο πλαίσιο της ρύθμισης του κινδύνου (risk regulation).

-           Η κατανόηση των βασικών προσεγγίσεων σχετικά με το ρόλο της επιστήμης και της κοινωνίας στην αντιμετώπιση των περιβαλλοντικών-τεχνολογικών κινδύνων.

-           Η εξοικείωση και επικοινωνία των φοιτητών/τριών με το σύγχρονο διάλογο στη διεθνή επιστημονική κοινότητα αναφορικά τόσο με τις βασικές έννοιες κλειδιά (π.χ. ο κίνδυνος και η αντίληψη του κινδύνου από την πλευρά των επιστημόνων και από την πλευρά των πολιτών) όσο και με τις κοινωνιολογικές, ψυχολογικές και πολιτικές παραμέτρους του ζητήματος.

-          Η κατανόηση του κανονιστικού πλαισίου αντιμετώπισης των κινδύνων υπό το φως εμβληματικών περιπτώσεων πλανητικής εμβέλειας.

Περιεχόμενο του μαθήματος

 Η έννοια του κινδύνου και η πρόσληψή του (risk perception) από το κοινό και από τους επιστήμονες. Γενικά χαρακτηριστικά των κύριων θεωρητικών προσεγγίσεων τόσο στο επίπεδο των ατομικών επιλογών (ορθολογική επιλογή, θεωρία της προσδοκίας, ψυχομετρικό παράδειγμα) όσο και στο κοινωνικοπολιτικό επίπεδο. Ο ρόλος του κοινού και της επιστημονικής κοινότητας στον προσδιορισμό και στην αντιμετώπιση των περιβαλλοντικών-τεχνολογικών κινδύνων. Το θεσμικό πλαίσιο και οι ασκούμενες πολιτικές: το τεχνοκρατικό-θετικιστικό μοντέλο και το διαβουλευτικό μοντέλο. Η διαδικασία και το περιεχόμενο της εκτίμησης των κινδύνων. Η διαχείριση του κινδύνου και η διακριτική ευχέρεια των αρμοδίων διοικητικών και πολιτικών οργάνων στη λήψη απόφασης. Η αναγκαιότητα της συμμετοχής των πολιτών στη διαδικασία λήψης απόφασης. Η ποσοτική ανάλυση κόστους-οφέλους, τα προβλήματα εφαρμογής της και η ποιοτική έννοια της αναλογικότητας. Η αρχή της προφύλαξης (precautionary principle, principe de precaution) ως η βάση για τον ανακαθορισμό των σχέσεων επιστήμης και πολιτικής. Η εφαρμογή της εκτίμησης του κινδύνου (risk assessment) και της διαχείρισης του κινδύνου (risk management) σε χαρακτηριστικές περιπτώσεις περιβαλλοντικών-τεχνολογικών κινδύνων: Οι γενετικά τροποποιημένοι οργανισμοί (με έμφαση στην αγροτική βιοτεχνολογία), η έκθεση στην ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία (με έμφαση στις κεραίες βάσης κινητής τηλεφωνίας και στις γραμμές μεταφοράς ηλεκτρικής ενέργειας), η έκθεση στις χημικές ουσίες και η κλιματική αλλαγή (και οι κίνδυνοι / επικινδυνότητες που συνεπάγεται).

Διδακτικά βοηθήματα και βιβλιογραφία

Το βασικό βοήθημα του μαθήματος θα είναι η μονογραφία του Γιώργου Μπάλια Περιβαλλοντικοί κίνδυνοι. Διαπλοκή Επιστήμης, Δικαίου και Πολιτικής (Αθήνα, εκδόσεις Αντ.Ν. Σάκκουλα, 2009).

Επίσης, από την ελληνική βιβλιογραφία, προτείνονται ενδεικτικά:

 Λ. Λουλούδη, Β. Γεωργιάδου & Γ. Σταυρακάκη (επιμ.)  Φύση, Κοινωνία, Επιστήμη στην εποχή των «τρελών αγελάδων». Διακινδύνευση και Αβεβαιότητα, (Αθήνα, Νεφέλη, 1999)

 Γ. Μπάλια Η ρύθμιση των Γενετικά Τροποποιημένων Οργανισμών. Δίκαιο και Διακυβέρνηση για μια νέα τεχνολογία (Αθήνα, Νομική Βιβλιοθήκη, 2011)

Από τη διεθνή βιβλιογραφία προτείνονται ενδεικτικά τα εξής:

J.S.Applegate (ed.) Environmental Risk (Volumes I, II, Aldershot, Ashgate, 2004)

U. Beck World Risk Society (Cambridge, Polity, 1999)

S. Lash, B. Szerszynski & B. Wynne (eds) Risk, Environment and Modernity (London, Sage, 1996)

P. Slovic Perception of Risk (London, Earthscan, 2000)

S. Jasanoff Designs on Nature: Science and Democracy in Europe and the U.S. (Princeton, Princeton University Press, 2005)

O.Renn Risk Governance: Coping with Uncertainty in a Complex World (London, Earthscan, 2008)

M. Everson & E. Vos (eds) Uncertain Risks Regulated (N. Y., Routledge, 2010)

D. Vogel The Politics of Precaution: Regulating Health, Safety, and Environmental Risks in Europe and the United States (Princeton, Princeton University Press, 2012)

J. Wiener et al. The Reality of Precaution: Comparing Risk Regulation in the United States and Europe (Washington DC, RFF Press, 2011)

D.A. Kysar Regulating from Nowhere (New Haven/London, Yale University Press, 2010) 

S. A. Shapiro & R. L. Glicksman Risk Regulation at Risk: restoring a pragmatic  approach (Stanford, Stanford University Press, 2003)

H.-W. Micklitz & T. Tridimas (eds) Risk and EU Law (London, Edward Elgar pub, 2015)

Συμπληρωματικά θα  είναι στη διάθεση των ΜΦ άρθρα και μελέτες από τη διεθνή και ελληνική βιβλιογραφία σε ηλεκτρονική ή έντυπη μορφή που θα αφορούν σε όλες τις πτυχές και όψεις του μαθήματος. Εκτός από τα παραπάνω, οι ΜΦ μπορούν να απευθύνονται στον διδάσκοντα για συμπληρωματικές πηγές.

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ

1^Ο μάθημα  – Προσεγγίσεις της έννοιας του κινδύνου. Σύντομο ιστορικό μιας δυναμικής έννοιας. Η σχέση του κινδύνου με την επιστημονική αβεβαιότητα. Η επιστημονική (ποσοτική) και η διευρυμένη (ποιοτική) έννοια του κινδύνου. Στατιστικές προσεγγίσεις.

2^ο μάθημα – Η ατομική πρόσληψη του κινδύνου και οι ψυχολογικοί μηχανισμοί (ορθολογική επιλογή, θεωρία της προσδοκίας, ψυχομετρικό παράδειγμα). Κοινωνιολογικές προσεγγίσεις του κινδύνου: από το ρεαλισμό στον κοινωνικό κονστρουκτιβισμό. Η έννοια του αποδεκτού κινδύνου.

^3ο μάθημα  – Ο προσδιορισμός του κινδύνου: ο ρόλος της κανονιστικής επιστήμης (regulatory science-mandated science) και της τοπικής λαϊκής γνώσης. Οι αρχές της εμπειρογνωμοσύνης, της διαφάνειας και της ανεξαρτησίας. Η συμμετοχή του κοινού ως απαραίτητη συνιστώσα του προσδιορισμού και του περιεχομένου του κινδύνου.

^4ο μάθημα  – Ο κίνδυνος ως ζημία. Η πρόκληση φόβου για βλάβη της υγείας. Ο φόβος από την έκθεση σε κίνδυνο ως παράγοντας μείωσης της αξίας των ακινήτων. Οι περιπτώσεις της έκθεσης στις χημικές ουσίες και στην ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία (κεραίες κινητής τηλεφωνίας, γραμμές μεταφοράς ηλεκτρικής ενέργειας).

5ο μάθημα -  Η ανάλυση του κινδύνου στο τεχνοκρατικό-θετικιστικό μοντέλο: Εκτίμηση του κινδύνου (διαδικασία και περιεχόμενο), διαχείριση του κινδύνου (διακριτική ευχέρεια των αρμοδίων διοικητικών και πολιτικών οργάνων στη λήψη απόφασης) και ενημέρωση του κοινού. Η ποσοτική ανάλυση κόστους-οφέλους (cost-benefit analysis), τα προβλήματα εφαρμογής της και η ποιοτική έννοια της αναλογικότητας. Η διαφοροποίηση μεταξύ ΗΠΑ και Ευρωπαϊκής Ένωσης.

^6ο μάθημα – Η ανάλυση του κινδύνου στο διαβουλευτικό μοντέλο: Η εκτίμηση του κινδύνου  και η διαχείριση του κινδύνου υπό το φως της αρχής της προφύλαξης. Η αναγκαιότητα της ουσιαστικής και αποτελεσματικής συμμετοχής των πολιτών στη διαδικασία λήψης απόφασης.

^7ο μάθημα -  Η εφαρμογή του θεσμικού πλαισίου της εκτίμησης του κινδύνου (risk assessment) και της διαχείρισης του κινδύνου (risk management) στους γενετικά τροποποιημένους οργανισμούς (με έμφαση στην αγροτική βιοτεχνολογία).

^8ο μάθημα - Η εφαρμογή του θεσμικού πλαισίου της εκτίμησης του κινδύνου (risk assessment) και της διαχείρισης του κινδύνου (risk management) στην κλιματική αλλαγή.

^9ο  μάθημα - Η εφαρμογή του θεσμικού πλαισίου της εκτίμησης του κινδύνου (risk assessment) και της διαχείρισης του κινδύνου (risk management) στην έκθεση στις χημικές ουσίες και στα φυτοφάρμακα.

10^ο μάθημα - Περιβαλλοντική αξιολόγηση έργων, σχεδίων και προγραμμάτων.

11ο Διαχείριση των αποβλήτων και περιβαλλοντική προστασία.

12^ο μάθημα  - Η Πολυεπίπεδη Διακυβέρνηση Κινδύνων: Δομή, μορφές και λειτουργία.

Οι υποχρεώσεις των ΜΦ

Οι ΜΦ θα εκπονήσουν εργασίες ατομικές ή ομαδικές (μέχρι 2 άτομα) που θα έχουν ως θέμα τις ρυθμίσεις και το εν γένει κανονιστικό πλαίσιο αντιμετώπισης των περιβαλλοντικών-τεχνολογικών κινδύνων. Το περιεχόμενο των εργασιών συναρτάται άμεσα με το περιεχόμενο του μαθήματος όπως αυτό εξειδικεύεται στο πρόγραμμα των διαλέξεων. Ενδεικτικά, οι εργασίες μπορούν να έχουν ως αντικείμενο: α) την έννοια του κινδύνου και της πρόσληψής του μέσω ψυχολογικών μηχανισμών, β) τις κοινωνικές, πολιτικές και πολιτιστικές παραμέτρους των κινδύνων, γ) το ρόλο της επιστημονικής και της λαϊκής γνώσης στον προσδιορισμό των κινδύνων, δ) την ανάλυση της εκτίμησης και της διαχείρισης του κινδύνου υπό τα δύο μοντέλα (τεχνοκρατικό και διαβουλευτικό), ε) την αξιολόγηση της ανάλυσης κόστους-οφέλους ως εργαλείου άσκησης πολιτικής στον τομέα των τεχνολογικών κινδύνων, στ) την έκθεση στην ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία και την αντιμετώπιση από τους πολίτες αναφορικά με τις επιπτώσεις στην υγεία και στις περιουσίες τους, ζ) την περίπτωση των κανονιστικών ρυθμίσεων των γενετικά τροποποιημένων οργανισμών ως συνολικού περιβαλλοντικού, κοινωνικού, πολιτικού και πολιτιστικού ζητήματος, η) την περίπτωση των κανονιστικών ρυθμίσεων της κλιματικής αλλαγής ως σύνθετου, περιβαλλοντικού, κοινωνικού και οικονομικού ζητήματος και θ) τις διάφορες εκδοχές της διακυβέρνησης των κινδύνων σε εθνικό, ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο.

Για την εκπόνηση των εργασιών οι ΜΦ θα χρησιμοποιήσουν την παραπάνω βιβλιογραφία με την πρόσθετη που θα δίνεται για το αντικείμενο της κάθε διάλεξης. Οι εργασίες θα παρουσιαστούν προφορικά με τη βοήθεια αρχείου PowerPoint σε 2 φάσεις: α) αμέσως μετά την περαίωση των διαλέξεων και β) την ημέρα και ώρα εξέτασης του μαθήματος στο τέλος του εξαμήνου και θα παραδοθεί με τη μορφή έντυπης γραπτής έκθεσης.

Ο διδάσκων θα είναι διαθέσιμος καθ’ όλη τη διάρκεια του εξαμήνου για την παροχή συμβουλευτικής υποστήριξης προς τους ΜΦ. Η επίδοση στην εργασία (μέσα από την προφορική και γραπτή παρουσίασή της) θα είναι το μοναδικό κριτήριο για την τελική βαθμολόγηση των ΜΦ.